Hành vi phòng vệ là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Hành vi phòng vệ là gì?

Hành vi phòng vệ (defensive behavior) là những phản ứng có tổ chức mà một cá thể biểu hiện nhằm bảo vệ bản thân khỏi các mối đe dọa đến từ môi trường bên ngoài hoặc các yếu tố nội tại. Đây có thể là hành vi vận động, hành vi xã hội, thay đổi sinh lý, hoặc thậm chí là phản ứng tâm lý. Các phản ứng này có thể diễn ra trong thời gian ngắn (cấp tính) hoặc kéo dài nếu mối đe dọa vẫn tồn tại.

Về mặt sinh tồn, hành vi phòng vệ đóng vai trò như một cơ chế bảo vệ khỏi thương tích, tử vong hoặc tổn hại đến chức năng cơ thể. Ở hầu hết các loài, bao gồm cả con người, hành vi này có thể là bẩm sinh hoặc được học thông qua kinh nghiệm. Nó có thể là một phần của phản xạ tự nhiên (như nhắm mắt khi có vật thể bay vào mặt) hoặc một chiến lược có điều kiện (như tránh xa một khu vực từng xảy ra tấn công).

Hành vi phòng vệ là một phần trong cơ chế phản ứng với stress, đóng vai trò trung gian giữa hệ thống thần kinh trung ương và ngoại biên. Các nghiên cứu trong lĩnh vực thần kinh học, tâm lý học hành vi và sinh học tiến hóa đều xem hành vi phòng vệ là một chỉ số quan trọng để đánh giá mức độ thích nghi và sự điều chỉnh hành vi của cá thể trong môi trường thay đổi.

Phân loại hành vi phòng vệ

Các nhà nghiên cứu hành vi phân loại hành vi phòng vệ thành ba nhóm lớn, dựa trên động lực và hình thức biểu hiện:

• Phòng vệ chủ động: cá thể sử dụng các hành vi chủ động để ngăn chặn hoặc đẩy lùi mối đe dọa. Bao gồm gầm gừ, tấn công, thể hiện uy lực, xù lông (ở động vật có lông), vung vũ khí (ở người), hoặc áp sát kẻ đe dọa.
• Phòng vệ thụ động: phản ứng không trực tiếp đối đầu mà tìm cách giảm khả năng bị phát hiện hoặc bị tổn thương. Ví dụ: bất động (freezing), lẩn trốn, giả chết (thanatosis), rút lui khỏi khu vực nguy hiểm.
• Phòng vệ tâm lý: phổ biến ở con người, bao gồm các cơ chế tâm lý như phủ nhận, phóng chiếu, hoặc hợp lý hóa để làm giảm tác động của các mối đe dọa tâm lý, cảm xúc hoặc xã hội.

Một hành vi phòng vệ có thể thuộc nhiều nhóm cùng lúc. Ví dụ, một cá thể có thể vừa rút lui (thụ động) vừa gào thét (chủ động) để gây ức chế cho kẻ thù. Ở con người, hành vi phòng vệ còn có thể diễn ra trong lĩnh vực xã hội và tư duy, vượt xa phản ứng vật lý đơn thuần.

Để minh họa, bảng dưới đây tổng hợp các ví dụ điển hình cho từng nhóm hành vi:

Nhóm hành vi	Ví dụ ở động vật	Ví dụ ở người
Chủ động	Chó sủa gầm gừ; rắn xòe mang	Giơ nắm đấm, hét lớn khi bị đe dọa
Thụ động	Thỏ giả chết; bạch tuộc đổi màu	Đứng bất động; tránh né đám đông
Tâm lý	Không áp dụng	Phủ nhận rủi ro; đổ lỗi cho người khác

Cơ sở sinh học của hành vi phòng vệ

Hành vi phòng vệ không chỉ là một chuỗi hành động, mà là kết quả của hoạt động phức tạp trong hệ thần kinh và nội tiết. Cốt lõi của cơ chế này nằm ở các cấu trúc não bộ chịu trách nhiệm phát hiện và phản ứng với nguy hiểm.

Ba vùng não chính có liên quan mật thiết đến hành vi phòng vệ:

• Hạch hạnh nhân (amygdala): xử lý thông tin cảm xúc, đặc biệt là sự sợ hãi. Đây là trung tâm cảnh báo nguy hiểm và kích hoạt các phản ứng cơ thể tương ứng.
• Vùng dưới đồi (hypothalamus): liên kết giữa hệ thần kinh và hệ nội tiết, điều hòa phản ứng stress thông qua trục HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal).
• Chất xám quanh não thất (periaqueductal gray - PAG): kiểm soát phản ứng bất động và phản ứng đau, đặc biệt trong các tình huống khẩn cấp.

Khi nhận diện mối đe dọa, các vùng trên sẽ kích hoạt chuỗi phản ứng stress, trong đó có sự phóng thích các hormon như adrenaline và cortisol. Những thay đổi sinh lý bao gồm:

• Tăng nhịp tim và huyết áp
• Giãn đồng tử
• Tăng lưu thông máu đến cơ bắp
• Ức chế chức năng tiêu hóa và sinh sản tạm thời

Toàn bộ phản ứng này giúp cá thể chuẩn bị cho hai chiến lược cơ bản: "chiến đấu hoặc bỏ chạy" (fight or flight). Một số trường hợp, cá thể có thể “đóng băng” (freeze) nếu đánh giá không có lối thoát an toàn, đặc biệt phổ biến ở các loài bị săn mồi.

Các mô hình nghiên cứu hành vi phòng vệ

Nghiên cứu hành vi phòng vệ chủ yếu sử dụng mô hình động vật trong điều kiện phòng thí nghiệm để đảm bảo kiểm soát tốt các yếu tố gây nhiễu. Chuột nhắt, chuột cống, và ruồi giấm là những loài thường được chọn nhờ vào hệ gene đã biết rõ và phản ứng hành vi ổn định.

Các mô hình thí nghiệm điển hình gồm:

• Elevated Plus Maze (EPM): đánh giá hành vi lo âu dựa trên thời gian chuột dành ở nhánh mở so với nhánh kín.
• Open Field Test (OFT): đo mức độ di chuyển và thăm dò trong không gian mở – phản ánh hành vi tránh né và bất động.
• Defensive Burying Test: quan sát khả năng dùng chất nền (như mùn cưa) để chôn thiết bị gây kích thích, biểu hiện sự phòng vệ chủ động.

Các mô hình trên thường được kết hợp với thiết bị ghi hoạt động thần kinh như điện não đồ (EEG), cảm biến vận động, hoặc kính hiển vi huỳnh quang để phân tích sâu hơn về cơ sở sinh học của phản ứng phòng vệ.

Dữ liệu từ các nghiên cứu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về cơ chế bảo vệ ở động vật mà còn cung cấp nền tảng cho việc phát triển thuốc điều trị rối loạn lo âu, PTSD và các rối loạn liên quan đến stress ở người.

Hành vi phòng vệ ở các loài động vật

Trong thế giới động vật, hành vi phòng vệ đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo sự sống sót. Mỗi loài có những chiến lược riêng, phát triển qua hàng triệu năm tiến hóa để đối phó với kẻ săn mồi hoặc các mối nguy từ môi trường. Những hành vi này có thể là bẩm sinh, nhưng cũng có thể được học hỏi thông qua kinh nghiệm sống.

Một số loài sử dụng cách ngụy trang để tránh bị phát hiện, như tắc kè hoa đổi màu, cá đá ngụy trang theo nền đáy biển. Các loài khác chọn chiến thuật “tấn công trước để tự vệ” như nhím xù lông hoặc con lửng mật lao vào kẻ địch dù yếu thế hơn. Cũng có loài như ếch độc hoặc cá nóc tiết ra độc tố khiến kẻ săn mồi phải dè chừng.

Loài động vật	Chiến lược phòng vệ	Hiệu quả sinh tồn
Bạch tuộc	Phun mực và đổi màu	Gây nhiễu thị giác, hỗ trợ tẩu thoát
Nhím	Dựng lông và quay lưng về phía kẻ thù	Ngăn tiếp cận vật lý
Thằn lằn	Tự rụng đuôi	Đánh lạc hướng kẻ săn mồi
Chuột đồng	Tiếng rít lớn khi bị bắt	Làm bất ngờ và khiến kẻ săn mồi thả ra

Nhiều loài còn sử dụng tín hiệu cảnh báo trong môi trường xã hội. Ví dụ, khỉ hú hoặc chim sáo đá phát tín hiệu cảnh báo cho cả đàn khi có kẻ săn mồi, qua đó tăng cơ hội sống sót cho tập thể. Các hành vi này thường đi kèm với lợi ích tiến hóa nhóm, không chỉ riêng cá thể thực hiện.

Các cơ chế phòng vệ tâm lý ở con người

Ở con người, hành vi phòng vệ không chỉ giới hạn ở phản ứng thể chất, mà còn bao gồm các cơ chế tâm lý nhằm làm dịu các xung đột nội tâm hoặc các cảm xúc tiêu cực mạnh mẽ. Theo lý thuyết phân tâm học của Freud và các nhà tâm lý học hiện đại, đây là các chiến lược vô thức giúp cá nhân điều hòa cảm xúc và duy trì bản sắc tâm lý ổn định.

Một số cơ chế phổ biến bao gồm:

• Phủ nhận (denial): từ chối chấp nhận sự tồn tại của một sự thật gây đau đớn hoặc đe dọa.
• Phóng chiếu (projection): gán các cảm xúc không mong muốn của mình lên người khác, như tức giận, ghen tuông, tội lỗi.
• Hợp lý hóa (rationalization): tìm lý do hợp lý để biện minh cho hành vi sai trái hoặc thất bại.
• Thoái lùi (regression): trở lại hành vi trẻ con trong tình huống căng thẳng, như khóc lóc, ăn vạ.
• Chuyển dịch (displacement): trút cảm xúc lên đối tượng ít nguy hiểm hơn (ví dụ: giận sếp nhưng mắng con).

Theo Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA), cơ chế phòng vệ chỉ trở thành vấn đề khi được sử dụng quá mức, gây ra méo mó thực tế hoặc ảnh hưởng đến khả năng thích nghi. Tuy nhiên, ở mức độ vừa phải, chúng giúp con người duy trì sự ổn định tâm lý trong các tình huống căng thẳng.

Mối liên hệ giữa hành vi phòng vệ và rối loạn tâm lý

Khi hành vi phòng vệ trở nên quá mức hoặc không phù hợp với thực tế, nó có thể dẫn đến hoặc liên quan đến một số rối loạn tâm lý. Các nghiên cứu chỉ ra rằng nhiều triệu chứng trong các bệnh lý như rối loạn lo âu, trầm cảm, PTSD... thực chất là phản ứng phòng vệ bị lệch chuẩn hoặc quá tải.

Ví dụ:

• Rối loạn lo âu: cá thể phản ứng mạnh với các tình huống không thực sự đe dọa, có thể bao gồm né tránh, hoảng loạn, hoặc lo lắng kéo dài.
• Rối loạn stress sau sang chấn (PTSD): phản ứng phòng vệ vẫn tiếp diễn dù mối đe dọa đã qua, biểu hiện qua ác mộng, cảnh giác quá mức, né tránh xã hội.
• Rối loạn nhân cách phòng vệ:

Một số biểu hiện như:

• Khó tin tưởng người khác
• Luôn trong trạng thái phòng thủ
• Diễn giải các hành vi trung tính như đe dọa

Việc nhận diện và can thiệp sớm các biểu hiện hành vi phòng vệ bất thường có ý nghĩa quan trọng trong điều trị tâm lý, giúp tránh việc chúng phát triển thành các rối loạn toàn diện.

Vai trò tiến hóa và thích nghi của hành vi phòng vệ

Hành vi phòng vệ là kết quả của quá trình chọn lọc tự nhiên, góp phần quyết định khả năng sinh tồn và duy trì nòi giống. Trong lịch sử tiến hóa, các cá thể có phản ứng phòng vệ hiệu quả sẽ có xác suất sống sót cao hơn, từ đó truyền lại gen và hành vi này cho thế hệ sau.

Các chiến lược phòng vệ thành công thường có các đặc điểm như:

1. Hiệu quả trong việc giảm nguy cơ bị thương hoặc tử vong
2. Chi phí năng lượng thấp hơn so với việc đối đầu
3. Khả năng tái sử dụng linh hoạt tùy theo hoàn cảnh

Ở con người, khả năng “phòng vệ trước nguy cơ tiềm tàng” thậm chí còn được mở rộng thành các hành vi văn hóa và xã hội như xây dựng hệ thống luật pháp, giáo dục kỹ năng an toàn, phát triển công nghệ bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Phương pháp đo lường và mô hình hóa hành vi phòng vệ

Để nghiên cứu hành vi phòng vệ một cách chính xác, các nhà khoa học sử dụng nhiều phương pháp đo lường và mô hình hóa từ hành vi đến sinh lý. Trong phòng thí nghiệm, hệ thống camera hồng ngoại, phần mềm theo dõi chuyển động, và các cảm biến sinh học cho phép thu thập dữ liệu định lượng về thời gian phản ứng, tần suất né tránh, hoặc nhịp tim.

Song song, các mô hình toán học và trí tuệ nhân tạo ngày càng được ứng dụng để mô phỏng và dự đoán hành vi phòng vệ trong môi trường giả lập. Một mô hình phổ biến trong lĩnh vực này là Softmax Decision Model:

$P(a|s) = \frac{e^{Q(s,a)/\tau}}{\sum_b e^{Q(s,b)/\tau}}$

Trong đó:

• $P(a|s)$: xác suất chọn hành động $a$ tại trạng thái $s$
• $Q(s,a)$: giá trị kỳ vọng của hành động
• $\tau$: tham số nhiệt độ điều chỉnh mức độ ngẫu nhiên trong quyết định

Các mô hình như vậy giúp hiểu rõ hơn về động lực ra quyết định của cá thể trong các tình huống nguy hiểm, và hỗ trợ phát triển các ứng dụng thực tế như robot có hành vi tự vệ, hệ thống an ninh thích ứng, hoặc thuật toán chẩn đoán sớm rối loạn tâm lý.

Tài liệu tham khảo

1. Mobbs, D., Hagan, C. C., Dalgleish, T., Silston, B., & Prévost, C. (2015). The ecology of human fear: survival optimization and the nervous system. *Frontiers in Neuroscience*, 9, 55. Link
2. LeDoux, J. (2012). Rethinking the emotional brain. *Neuron*, 73(4), 653–676. Link
3. Gross, J. J. (2002). Emotion regulation: Affective, cognitive, and social consequences. *Psychophysiology*, 39(3), 281–291. Link
4. American Psychological Association. (n.d.). Defense Mechanisms. Link
5. National Institute of Mental Health (NIMH). Anxiety Disorders. Link
6. U.S. Department of Veterans Affairs. PTSD: National Center for PTSD. Link
7. Fanselow, M. S., & Lester, L. S. (1988). A functional behavioristic approach to aversively motivated behavior. In *Evolution and learning* (pp. 185–212). Lawrence Erlbaum.
8. Blanchard, R. J., & Blanchard, D. C. (1989). Antipredator defensive behaviors in a visible burrow system. *Journal of Comparative Psychology*, 103(1), 70–82.